UUNDAJI WA MANENO

UUNDAJI WA MANENO

Maneno ya Kiswahili huweza kuundwa katika njia mbalimbali, kwa mfano; nomino inaweza kuundwa kutoka kwa nomino nyingine au hata kivumishi, aidha tunaweza kuunda nomino kutokana na vitenzi.

1. Uundaji wa nomino kutokana na vitenzi.

Katika kuunda nomino kutokana na vitenzi, viambishi mbalimbali hutumika.Viambishi hivi hutokea  mwanzoni au mwishoni wa mzizi wa kitenzi kwa vyovyote vile mzizi lazima idumishwe.

Mifano ;

Vitenzi	nomino
l.a	Mlo,chakula,mlaji,mlafi,ulaji,ulafi
f.a	Mfu,kifo,ufu,maafa,ufuo
p.a	Mpaji,kipaji,kipawa
Pw.a	Pwani
Ny.a	Kinyesi,manyunyu
Nyw.a	Kinywaji,kinywa,mnywaji,unywaji
Ch.a	Uchao,macheo,mchana
Chw.a	Machweo
Kimbi.a	Mbio ,mkimbizi,mkimbiaji,ukimbizi,ukimbiaji
Hukum.u	Mhukumiwa,mahakama,hekima,hukumu,hakimu
Tembe.a	Mtembezi,matembezi,utembezi/utembeaji
Lip.a	Malipo,ulipaji
Lind.a	Mlinzi,ulindaji,ulinzi
Hukum.u	Hadimu,mhudumu,uhadimu,huduma
Andik.a	Maandishi,maandiko,mwandindishi,uandishi
Chor.a	Mchoraji,mchoro,uchoraji
Ogop.a	Mwoga ,woga
Oko.a	Mwokozi,wokovu,mwokovu,mkoaji
Takat.a	Mtakatifu ,utakatifu,mtakaso
Sem.a	Msemaji,usemaji,usemi
Simam.a	Usimamo,msimamizi,usimamizi
Lim.a	Mkulima,ukulima,kilimo
Chek.a	Mcheshi,ucheshi,kicheko
li.a	Mlio,kilio,mluzi,mlizi
Chez.a	Mchezo,mchezaji,uchezaji
Imb.a	Wimbo,mwimbaji,uimbaji

                                Matumizi

Tulicheza  vizuri sana ndipo timu yetu ikashinda.

T                                                               T

Ushindi wa timu yetu ilitokana na uchezaji mzuri.

N                                                        N

Jaji amemhukumu miaka minne gerezani.

Jaji ametoa hukumu ya kifungo cha miaka minne.wazazi hupata furaha kutokana na na utiifu mtoto.

Mtoto mwenye utiifu huwapa wazazi furaha.

Farasi aliyenona hawezi kukimbia.

Farasi mwenye unono hawezi mbio.

Mbio humshinda farasi mwenye unono.

Unono wa farasi humzuia kukimbia mbio.

2. Uundaji nomino kutokana na nomino

nomino	nomino
mtu	Utu
Rafiki	Urafiki
Riziki	Ruzuku
Tabibu	Utabibu,tiba,matibabu/utibabu
Utungo	Mtunzi,utunzi
Mpenzi	Mapenzi,upendo,pendo
shujaa	Ushujaa
Elimu	Mwalimu,ualimu,alimu
kilimo	Mkulima ,ukulima
Mhadhiri	Uhadhiri,mhadhara,hadhira
siasa	mwanasiasa
salama	usalama
jengo	Mjenzi, ujenzi

3. Kuunganisha nomino na nomino nyingine kuunda nomino ambatano

Nomino+nomino=nomino

Mja+mzito=mjamzito

Mwana+siasa=mwanasiasa

Mwana+hewa=mwanahewa

Mcha+Mungu=mchaMungu

Mwana+nchi=mwananchi

Miti+shamba=mitishamba

4. Kuunganisha mikato ya nomino

Upungufu wa kinga mwilini-ukimwi

Chakula cha jiooni – chajio

Teknolojia ya habari na mawasiliano –teknohama

5. Kuunganisha kitenzi na nomino

           Vunja +jungu=vunjajungu            pima+maji=pimamaji

          Pima+joto=pimajoto                     pima+mvua=pimamvua

6. nomino kutokana na kivumishi

kivumishi	nomino	kitenzi
-refu	urefu	Refusha/refuka
-fupi	Ufupi	Fupisha/fupika
-eusi	weusi	©
-ekundu	wekundu	©
-erevu	werevu	erevusha

Matmizi

Werevu  wake ulimsaidia.             Ufupi wa Zakayo haukumfaa.

Hadhira ya watu imewasili.            Mhadhiri wetu amesafiri.

Fupisha kamba hiyo ili ikufae.       Ufupi wa kamba hiyo itakufaa.