BAHARI YA MASHAIRI

BAHARI ZA MASHAIRI

1. Utenzi  Utendi

Ndiyo mashairi marefu katika shairi, huwa na kina aghalabu huzungumzia maswala ya kihistoria , mashujaa ,mapenzi na mengineyo. Huwa na kipande kimoja tu. Idadi ya mizani katika kila mshororo huwa kati ya mizani nne na kumi na mbili .kina cha mshororo wa mwisho aghalabu huwa kilele katika beti zote nacho huitwa  kina bahari

       Mfano

Nakuita hima janabi,

Njoo katika ukumbi,

Unipeyo rambi rambi,

Ya hiki changu kilio,

Kilio changu muhubiri,

Nataka kukukatibu,

Kiwe katika vitabu,

Pamo na msaadao,

Mifano ya utenzi

Utenzi wa fumo liyongo         
 utenzi wa uhuru wa Kenya 

2. Msuko

Ni shairi lenye kibwagizo kifupi.

Mfano  i

Mwajiona asumini, nanyi mmebahatika,

Na waridi vitaruni,mwahisi hamna shaka,

Pia viluwanmitini, nanyi mmeburudika,

Mtahizika!

Mfano  ii

Naomba kazi ni kazi,vyovyote vile iwavyo,

Madamu si ubazazi, kwa mwanadamu ndivyo,

Kushona na upagazi, piavile vyenginevyo,

Kazi ni kitu azizi,wala vyenginevyo sivyo,

Mtu hachagui kazi,

3. Kikai

• Ni shairi ambalo lina mizani michache katika kipande kimoja cha mshororo kuliko kingine,
• Ni shairi ambalo asili yake ni mizani 12 katika vipande viwili, aidha huweza kuchukua mizani 10 hadi14. Mizani hii huweza kugawiwa katika mikondo mbalimbali   kama vile .

           Nne kwa tano           tatu kwa sita       tano kwa saba    n.k

Mfano

Moja kwa watatu, hugawika aje?

Mpe kila mtu , sawa wampaje?

Kigawanye kitu , wakigawanyaje?

Kisha twailaje?

4. Msuko-kikai

Huwa na sifa za kikai lakini kibbwagizo kikawa kifupi{msuko}

      Mifano

Viwanda vile  vya nani, nitauliza,

Vitamba saini, kujipumbaza,

Maelezo si vitu,

Shule ajili ya nani, nitauliza,

Na ubingwa wa kichwani , unolemeza,

Kama wengi mwawahuni, nitatangaza,

Maendeleo si vitu,

8:5

8:5            kikai

8:5

8              msuko            

5. Kikwamba

Ni shairi ambalo kwalo neno Fulani huradidiwa katika mazingira yaleyale.

Mfano

Pasha ni kuwa julisha, yaani pasha khabari,

Pasha ni kuwa kopesha mwenziyo ukikhiyori,

Pasha piya ni kanzisha,kitu kwa juwa na nari,

Pasha yane ni tahubiri,yaani pasha tohara,

Mfano 2

Wananambia, naharibu utu wangu,

Wananambia ,nalizika jina langu,

Wananambia, nakutaja siri zangu,

Bali wanashindwa , kuchungua kisa changu.

6. Ngonjera

Ni shairi ambalo kwalo wahusika wawili au zaidi hujibizana ama kusemezana.

   Mfano

Mwanafunzi : mwalimu ni lako jina

                       la heshima na maana.

                       Shikamoo bwana,

                        Mwalimu nakuamkia.

                     Mwalimu : marahaba  mwema mwana,

               Uliyefunzwa kijana,

                   Uliomzuri kunena,

                   Kwa heshima na tabia.

7. Malumbano

Ni mashairi yanayotungwa kwa minajili ya kujibizana au kusemezana kuhusu swala Fulani.kulumbana huku huwa ni katika mashairi mawili au zaidi tofati.

8. Ukawafi

Ni shairi lenye vipande vitatu katika kila ubeti ; ukwapi, utao na mwandamizi.

Mfano

Umeanguka,inuka,simama kama mnazi ,

Umechunika, inuka,tia dawa kuwa ujuzi,

Sasa inuka, inuka, kijana,kijana ianze kazi,

Sikate tamaa,

Usife tama ,nyanyuka, ni mwenza wa kutenda,

Kuna hadaa, nyanyuka,anza tena kujipinda,

Dunia baa, nyanyuka, ama tena kujiunda,

Sikate tama,

Umbo

Shairi hili lina beti mbili,kila ubeti una mishororo minne. Mishororo mitatu ya awali  ina vipande vitatu vyenye mizani kumi na sita , kila mshororo umegawanywa katika mkondo wa tano kwa tatu kwa nane na hivyo kulifanya shairi la ukawafi.

Hata hivyo kibwagizo ni kifupi kwa kuwa na mizani sita hivyo kulifanya shairi  kuwa la msuko.

Katika ubeti wa kwanza ,utao unaradidiwa katika mishororo mitatu kwa neno ‘inuka’ na katika ubeti wa pili kwa neno nyanyuka.Hili likalifanya shairi liwe la kikwamba.

9. Tumbuizo

Ni aina ya ukawafi kwa sababu ina vipande vitatu katika kila ubeti, hata hivyo , tumbuizoina upekee wake; huwa na mizani ishirini na nne katika kila mshororo uliogawanywa sawa katika mkondo wa nane kwa nane kwa nane

                   

Mfano

Binadamu hatosheki , ni kiumbe chenye zani,kweli mja hapendeki,

Kwa kweli haaminiki, hila ameficha ndani ,la wazi ni unafiki,

Ukwelikweli haafiki ,njama zake  zi moyoni, usimwone ni rafiki,

Mtu akiwa na tamaa, akitaka kiso chake, ni hatari kama nyoka,

Wengine watakuua, wakiona una pesa, hata zikiwa kidogo,

Hizo kwao ni maua, hupupiwa zikatesa, wakizifuata nyago,

Hadi kwenye wako ua, pasipo hata kupesa,wala kukupa kisogo,

Mtu kumia na tama,akitaka kiso chake, ni hatari kama nyoka.

10. Sakarani

Ni shairi lenye zaidi ya aina moja za mashairi au bahari za shairi.ni shairi linalofululiza mchanganyiko wa bahari kadha katika shairi moja.

11. Ushairi wa abjadi

Ni shairi ambapo herufi ya kwanza ya kila mshororo  hufuata mpangilio wa kialfabeti. Penginepo fatahi ya kila ubeti hufuata utaratibu wa abjadi.

Mfano

Afadhali  kuyasema moyoni yalonijaa,

Pengine huisha salama,ikaepuka balaa

Mapenzi yana zahama, na nyinyi mna nazaa,

Bahari kuu jamani, ni bahari ya mahaba,

Upendapo kwa yakini, huyakosa matilaba,

Huna unacho tamani, kwa mambo yalokukaba,

Chungu pendo lilo kweli, hulali usiku kucha,

Hutamani wala huli, daima wauma kucha,

Kumbe huna akili,mahaba yanapochacha,

Dhiki yote waelewa,basi fanya jitihadi,

Hakika unapokawa, maradhi yatakuzidi,

Pendo ni sumu lalia, dhiki kwa yako fuadi,

12. Pindu /unyoka/mkufu

Pia huitwa mkufu  .katika shairi hiki, vipande,mishororo au beti zake huanza kwa neno au maneno yaliyo mwishoni mwa utao wa mshororo unaotangulia.

              Mfano

Kulla aliyemwelewa,agahalabu hupongezwa,

Hupongezwa na kupawa, tunu bora ya kutuzwa,

Kutuzwa na kuambiwa , wana si wanapendezwa,

Mcheza kwao hutuzwa , au la kushangiliwa.

13. Zivindo

Ni shairi ambalo kimpangilio huchukua sura sawa na kikwamba hata hivyo neno linalorudiwa rudiwa huwasilisha maana mbalimbali.

Mfano;

Mbuzi ni kifaa cha, kukunia  nazi

   

Mbuzi  ni mnyama,

   

14. Mavue

Ni shairi lenye vipande vinne katika kila mshororo

Ukwapi                          utao                     mwandamizi                ukingo

               15 .  Taabili

Ni shairi la kutilia mkazo kifo cha mtu Fulani.

16. Msemele

Ni shairi ambalo linawasilisha ujumbe kwa kutumia methali na mafumbo.

17. Shairi guni  

Ni shairi ambalo mtunzi amenuia kizingatia kanuni za ushairi lakini kikatokea upungufu au kasoro Fulani ambayo inawweza kubainika kupitia kwa vina,mizani,mishororo n,k

18. Mandhuma

Ni shairi ambalo kipande kimoja hutoa hoja,wazo ama swali huku kipande cha pili kikitoa jibu au suluhisho.

    Hoja/swali ____________________             
      jibu

19. Sabilia

Ni shairi lisilokuwa na kibwagizo{shairi ambalo mshororo wa mwisho haurudiwirudiwi.

Istilahi za ushairi

Ukwapi –kipande cha kwanza cha mshororo.

Utao – kipande cha pili  cha mshororo

Mwandamizi-kipande cha tatu cha mishororo

Ukingo-kipande cha nne cha mshororo.

Mshtata- ni mshororo usiokamilika

Ubeti-ni kifungu cha mishororo kadha katika ushairi

Mizani – ni siabi au vitamkwa katika kila mshororo wa shairi.

Kifu- mshororo uliokamilika

Utoshelezi-kila ubeti unahitajika kuwa na maana kamili inayojitsheleza au inayojisimamia bila kutegemea maana ya ubeti unaotangulia au unaofuata.ubeti uwe na mtiririko mzuri wa habari zinazoeleweka.

Muwala-ni mtiririko wa mawazo na fani ulio na mantiki katika ushairi.

Mawazo katika  kila ubeti yanapaswa kufuatana kwa ufasaha kutoka mwanzo{fatahi,molto, mleo hadi kituo ili kuyajenga mawazo kikamilifu

  Mtindo wa lugha-tashbihi,tashihisi,methali,misemo,istiara,idaa,mafumbo  ,chuku n.k

Maudhui –ni jumla ya ujumbe na mawazo mbalimbali yanayojitokeza katika shairi.

Dhamira-ni lengo , madhumuni au nia aliyo nayo mshairi katika kuutungashairi lake.

Nafsineni –ni msemaji katika shairi{sauti ya msemaji}

Toni –ni hisia za nafsi  neni zinazoibuka kutokana na uteuzi wake wa maneno kwa mfano hisia za furaha,bezo/dharau,mapenzi,masikitiko huruma n.k

MUUNDO/UMBO WA MASHAIRI

Hurejelea muundo wan je wa mashairi

Vipengele vifuatavyo huzingatiwa katika kueleza umbo ama muundo wa mashairi;

• Beti-beti ngapi{idadi}
• Idadi ya mishororo katika kila ubeti
• Idadi ya vipande katika kila mishororo
• Kituo{kimalizio ama kibwagizo}
• Vina –zingati vina vya kati na vya mwisho
• Idadi ya mizani

Izingatiwe kwamba hivi vipengee sita ndivyo msingi wa arudhi.

            LUGHA YA NATHARI/TUTUMBI

Pia huitwa lugha ya kawaida/mjazo/mfululizo

Huku ni kuufasiri ubeti na kueleza kwa kutumia maneno ya kawaida. Yafuatayo huzingatiwa.

• Mishororo hugeuka kuwa sentensi.
• Ubeti huwa aya,
• Mizani na vina huangaziwa.
• Misamiati migumu huangaziwa
• Vipande hutoweka
• Lazima ujumbe udumishwe.
• Hisia za mtunzi  zizingatiwe

Kwa mfano  

Mshairi/ mtunzi

Anaonya …

Anapongeza…

Anasifu…

Anakashifu …

Anatoa tahadhari…

Anakumbusha…

Anashangazwa na…