MNYAMBULIKO WA VITENZI

MNYAMBULIKO WA VITENZI

Kunyambua ni kurefusha

Kunyambua kitenzi ni kukirefusha kwa kuvipa /kuviongeza viambishi katikati ya mzizi na viishio. Minyambuliko yote huanzia kwa vitenzi kuwa katika hali ya kawaida /hali ya kutenda /hali ya kufanya.

Mifano

Mzizi                 kiishio

Pig-                 a

Chez -              a

Lim-                 a

Kimbi-             a

Jinsi ya kunyambua vitenzi

Vitenzi hunyambuliwa katika jinsi mbalimbali ;

Kauli ya kutendea               kauli ya kutendatenda

Kauli ya kutendewa            kauli ya kutendama

Kauli ya kutendeka             kauli ya kutendata

Kauli ya kutendesha           kauli ya kutendua

Kauli ya kutendeshea         kauli ya kutenduka

Kauli ya kutendeshwa        kauli ya kutendana

Tanbihi ;si vitenzi vyote ambavyo hunyambuliwa katika hali zote.

Kawaida                  kutendea                       kutendesha

Pig.a                        pigia                              pigisha

Chez.a                     chezea                            chezesha

l.a                            lia                                   lisha

f.a                           fia                                   fisha

to.a                        tolea                                 toza

imb.a                    imbia                                imbisha

tembe.a                    tembelea                         tembeza

li.a                        lilia                                      liza

1.kauli ya kutenda/kufanya/kawaida

hivi ni vitenzi ambavyo havijaongezewa viambishi vyovyote vya tamati isipokuwa kiishio  -a.

kiishio –a si sehemu ya mzizi wa kitenzi kwa vile ni kawaida kwa vitenzi vya Kiswahili vyenye asili ya kibantu kuishia kwa herufi –a katika hali yakinishi.

Vitenzi hivi ndivyo msingi wa kunyambua vitenzi vyote.

Mifano

Tembe.a                 kop.a

Simam.a                 end.a

Chom.a                  twa.a

Shik.a                    kos.a

Ingi.a                     chap.a

2.kauli yakutendea/kufanyiwa

Kauli hii huwakilishwa kwa viambishi hivi;

-e-        -li-

-i-        -le-

Mifano

Kawaida                             kutendea

li.a                                        lilia

tembe.a                                tembelea

kos.a                                     koselea

end.a                                    endea

choma                                 chomea

chap.a                                  chapia

lal.a                                       lalia

l.a                                        lia

o.a                                       olea

kasirik.a                               kasirikia

to.a                                      tolea

sentensi

mtoto alimlilia mama.

Abdala amemlia mtoto chakula.

Amenipigia mpira.

Nalia mikono.

Babu anatembelea mkongojo.

Maelezo

Mtoto alilia kwa sababu pengine mama alimwacha, hakumnyonyesha, alitaka abebwe n.k

Msemaji ala kwa kutumia mikono.kauli hii hivyo basi hutumiwa kuonyesha jinsi au kifaa kinachotumiwa kutendea jambo.

Abdala amekula chakula badala ya mtoto kukila hicho chakula.

Amenipiga kwa kutumia mpira. {ala/kitumizi}

Amenipiga kwa sababu pengine nimeupoteza mpira wake,nimeutoboa n.k

Ameupiga mpira unielekee .{kunitolea pasi}

Ameupiga kwa niaba yangu vile pengine nina jeraha.

Mkongojo ni kifaa kinachomsaidia babu kutembea.

Aidha kauli hii huweza kuonyesha kuwa kitendo kilitendewa mahali Fulani. Mifano

Askari alimshikia uwanjani

Nilivalia nguo chumbani mwangu.

Serikali iliwazuilia mateka wapi?

3 kauli ya kutendwa na kutendewa

Kauli hizi huwakilishwa na viambishi hivi;

-ew-                    -lew-                -liw-

-w-

                     Mifano ya vitenzi

vitenzi	kutendwa	kutendewa
Chez.a	chezwa	Chezewa
Imb.a	imbwa	Imbiwa
Lim.a	limwa	Limiwa
f.a	©	Fiwa
l.a	©	Liwa
Ch.a	©	Chiwa/chewa
j.a	©	Jiwa
Chw.a	©	Chwewa
Chor.a	chorwa	Chorewa
Tobo.a	©	Tobolewa
Chom.a	chomwa	Chomewa
Kat.a	katwa	Katiwa
Le.a	©	Lelewa
Bomo.a	©	Bomolewa
Pak.a	pakwa	Pakiwa
Anguk.a	©	Angukiwa

Kauli hizi huonyesha;

Kwamba kitu Fulani kimetendewa kitendo na kimeathirika moja kwa moja.

Watoto waliimbiwa wimbo mzuri na mwalimu wao.-wimbo mzuri uliimbwa na mwalimu kwa watoto.

Ukuta unapakwa rangi ya kijani kibichi.

3.Kauli ya kutendesha/ kufanyisha.

Huonyesha kuwa kitendo kimesababishwa na mtu au kitu Fulani.

Ina viambishi mbalimbali;

-esh-          -ish-              -lesh-                 -lish-                       -sh-           -ez-          -iz-

-lez-           -liz-              -fy-                    -vy-                          -s-               -z-      

Mifano

Cheza  -    chezesha            ruka     -       rusha                         ig.a     -   igiza

Lima    -     limisha              takat.a    -    takas.a                       tok.a  -      tokeza

Pon.a   -        ponya               ogop.a   -    ogofya                      lew.a       -levya

Shuk.a     - shusha                 tikita       -tikisa                            toroka     -torosha

Kos.a       -kosesha                shuka   -    shusha                        chemk.a  -     chemsha

Va.a     -visha                       wez.a         -wezesha

Sentensi

Dereva aliwashusha abiria kituoni.

Simba huwaogofya watu wengi.

Dawa za kulevya zimewaathiri vijana.

Nguo zimefuliwa na sasa zinatakasa.

4.kauli ya kutendeka /kufanyika

Huonyesha; a) kuwa kitendo kimetendeka na kimetimilika bila kuonyesha mtendi wake au kilichohusika .

Mfano    kikombe kimevunjika.

Haijulikani mtu aliyekivunja wala kitu kilichokivunja kikombe.

b)uwezekano wa mtu/ kitu Fulani kupatwa na tukio fulani katika hali ya uyakinisho.

Mfano,  machungwa haya yanalika.

Maana ni kuwa kuna uwezekano wa kuyala machungwa hayo.

Viambishi vya kauli hii ni;

-ik-                 -lek-            -lik-              -ikan-

vitenzi	Kauli ya kutendeka
twaa	twalika
kaa	kalika
chukua	chukulika
vunja	vunjika
noa	noleka
pata	Patika/patikana
taka	Takika/takikana
kopa	Kopeka
tega	Tegeka
samehe	Sameheka
osha	Osheka
vaa	Valika
vua	Vulika

vitenzi	Kauli ya kutendeka
Funga	fungika
Fungua	funguka
Imba	imbika
Pita	pitika
Cheza	Chezeka
Lima	Limika
Pasua	Pasuka
Rarua	Raruka
Toa	Toka/toleka
Nyoa	Nyoleka
Ng’oa	Ng’oleka
Soma	someka
Nena	neneka
Tia	tilika

MATUMIZI

Nimemaliza kuutega mtego. (kawaida)

Mtego umetegeka.

Niliuosha mkoba wangu.{kawaida}

Mkoba uliosheka./mkoba wangu uliosheka.

Baba alivaa shati lake.{kawaida}

Shati lilivalika.

Mtoto  anataka maziwa.{maziwa yanatakikana}

5. kauli ya kutendana

Huleta maana kuwa mtu mmoja ametenda jambo kwa mwingine na huyo mwingine akatenda jambo hilo kwa aliyemtendea.

Kitenzi katika kauli hii lazima kihusishe mashiriki zaidi ya mmoja.huwakilishwa na –an-

Kitenzi	Kauli ya kutendana
Pig.a	pigana
Suk.a	sukana
Kut.a	kutana
On.a	onana
Vut.a	vutana
Teg.a	tegana

Sentensi

Simba na chui wanaogopana.

Mbabekazi na Kikubi wamezoea kubishana.

Sote tulielezana mikasa iliyotusibu.

Mnyamuliko wa vitenzi vyenye silabi moja

kitenzi	kutendea	kutendeka	kutendesha	kutendana	kutendewa
Ch.a	chea	©	©	©	chewa
Ch.a	chia	chika	chisha	chana	chiwa
f.a	fia	©	fisha	fana	fiwa
j.a	Ji.a	jika	©	©	jiwa
l.a	lia	lika	lisha	lana	liwa
p.a	pea	peka	pesha	pana	pewa
Ny.a	Nyia/nyea	©	nyesha	©	Nyiwa/nyewa
Nyw.a	nywea	nyweka	nywesha	©	nyewa
Pw.a	©	©	©	©	©
Pa.a	palia	palika	paza	©	paza
Pa.a	palia	palika	©	©	paza
Lal.a	lalia	lalika	laza	©	laliwa
w.a	wia	wika	wisha	©

Ch.a      chomoza kwa jua.

            Kuwa na woga.

Ny.a      enda haja kubwa

            Toa kitu cha majimaji ama nyauka .

w.a       tokea/tendeka/fanyika

pw.a     toka kwa maji ufuoni na kwenda mpaka sehenu ya mbali ya bahari.

f.a        tokwa na uhai /kata roho

           ishiwa na nguvu

          kupenda kupita kiasi

          kuwa katika hali ya kutoendelea

          kufikia mwisho

pa.a     ondoa mamba ya samaki

           enda juu

           chukua makaa kutoka kwenye jiko

                             Matumizi

mama ameyanywa maziwa ya mtoto.{kutenda}

maziwa ya mtoto yamenywewa na mama.{kutendewa}

mtoto amenywewa maziwa na mama.

Asifuye mvua imemnyea.

Mvua humnyea asifuye.

Mvua imekunya.

Huku kumenyeshewa sana.  

Mvua imenyesha sana.