Alhamisi, 25 Mei 2017

NGELI ZA LUGHA


                           NGELI
Ngeli ni mkusanyiko wa majina ya Kiswahili yaliyo na sifa sawa kisarufi.
.majina katika ngeli  moja hutumika kwa kuzingatia kawaida sawa.
Hivyo ni makosa kuchanganya sheria za ngeli tofauti ndiposa ni muhimu kuhusisha kila nomino na ngeli yake.
Ngeli za Kiswahili.
A-Wa                                              I-Zi                                                                  U-Zi
U-I                                                   Ya                                                                  Ku
Ki-Vi                                                  I                                                                   U
Li-Ya                                              U-Ya                                                             pa-ku-mu   

Ngeli ya A-WA
Ina majina ya viumbe wenye uhai yakiwa katika hali wastani.  
Hujumuisha ;
1.Majina ya wanyama
Ngamia                 pundamilia                                paka            fisi                             kondoo
Nyani                    ndovu                                       simba           farasi                          swara
2.Majina ya ndege
Mbuni                   heroe                                         jiwa              kasuku                       kunguru  
Tai                        batamzinga                                tausi              chiriku                      kasuku
Kifaranga
3.majina ya samaki na viumbe wa baharini
Dagaa                    mkizi                                        mamba            chewa                     papa
Mkunga                 kaa                                           pweza               kiboko                    kambare
Nyangumi
4.majina ya binadamu
Mtu                     mwalimu                                   mkunga              mpishi                    kipofu
Mtoto                   daktari                                       dereva               kiziwi                    mjomba
Mwanafunzi          mkulima                                    seremala           kiwete
5.majina ya wadudu
Kupe                      kunguni                                    chawa                siafu                      panzi    
Nzi                          mende                                      kimatu               jongoo                   nzige
Kipepeo                 nyuki                                         mchwa

6.viumbe wasioonekana
Mungu                      malaika                                   shetani  

Upatanishi kisarufi
1.viambishi ngeli
Nomino hizi huambiswa  A –kwenye vitenzi katika umoja na Wa-katika wingi.
Mifano
Umoja                                                       wingi
Nzi ametua kwenye kidonda .                  Nzi wametua kwenye kidonda.
Mjomba amefikishwa kortini.                  Wajomba wamefikiswa kortini.
2.vimilikishi
Kumiliki ina maana ya kuwa na.
Vimilikishi hubadilika kutegemea nafsi sawa na  hali yaumoja ama wingi.
Sentensi
Mjomba wangu ameniletea zawadi.            Wajomba wetu wametuletea zawadi.
Farasi Yule ni wake mwanafunzi.               Farasi wale ni wao  wanafunzi.
3.a-unganifu
Huonyesha uhusiano wa kumiliki.huwakilishwa na Wa katika umoja na wingi.
Mifano
Malaika wa Mungu alifikisha ujumbe                     Malaika wa Mungu walifikisha ujumbe.
Mdudu wa shambani  amekufa.                            Wadudu wa shambani wamekufa.
4.viashiria
Kuashiria ni kuonyesha umbali wa kitu.
Mfano

                                    Umoja                                  wingi
Karibu                          huyu                                     hawa
Mbali kiasi                   huyo                                      hao
Mbali sana                   Yule                                       wale

5.virejeshi
Ni maneno/ viambishi vinavyomrejesha msomaji katika nomino .ni ya aina mbili;
  1. Amba rejeshi
  2. –o-rejeshi
     o-rejeshi  mifano
kitabu kilichopotea kimepatikana.               Vitabu vilivyopotea vimepatikana.                
Katika ngeli ya A-WA –ye- hutumika katika umoja na –o- katika wingi.
‘ambaye’ hutumika katika umoja na ‘ambao’ kwenye wingi.
Matumizi
Aliyetoka hapa ni mtu huyu.                                     Waliotoka hapa ni watu hawa.
Mnyama ambaye ni mkubwa zaidi ni nyangumi      wanyama ambao ni wakubwa zaidi ni nyangumi.
       Hali ya       mazoea   
-o-rejeshi inaweza kutumiwa kuonyesha mazoea . huja mwishoni mwa kitenzi na katika hali hii kiambishi cha wakati lazima kipotee.-o-rejeshi ya tamati haitumiki pamoja na kiambishi ‘hu’ cha mazoea.
Mifano
  -o-ya kati                                          -o-tamati {ya mazoea}
Waliotembea                                         watembeao
Aliyefaulu                                              afauluye
Aliyenifaa                                               anifaaye
Watakaoruka                                          warukao                                                               
Atakayefika                                            afikaye
mifano katika sentensi
hali ya wastani
mtoto anayetii ndiye anayefaulu.                  watoto wanaotii ndio wanaofaulu.
Hali ya mazoea
Mtoto atiiye ndiye afauluye .                       watoto watiio ndio wafauluo.
Wastani                                                         mazoea
Mtoto aliyeumia ni huyu.                               Mtoto aumiaye huwa huyu.
Mwanafunzi aliyepita ametuzwa.                  Mwanafunzi apitaye hutuzwa.
Amba-rejeshi ya mazoea      
Wastani                                                          mazoea
Fisi ambaye alikula mzoga amenaswa.        Fisi ambaye hula mzoga hunaswa.
6.vivumishi  vya pekee
Kivumishi cha pekee
umoja
wingi
-enye
mwenye
wenye
-enyewe
mwenyewe
wenyewe
-ingine
mwingine
wengine
-ingine-o
mwingineo
wengineo
-ote
©
wote
-o-o-te
yeyote
wowote
-ingi
©
wengi
                              
NGELI YA U-I
Ina majina ya miti na mimea.
Mifano
Mchungwa                    mparachichi                    mpera         mgomba            mnazi
Mzabibu                        mpunga                           mpapai       mlimau             muhogo
Mbuni                           mbuyu                              mchenza      mkwaju          mzambarau
Mtomoko                     mnanasi                            mfenesi         mhindi           mharagwe
Mwarubaini                  mbibo                               mkalatusi       mkuyu          mtini
Majina ya baadhi ya sehemu za mwili
Mkono                   jino                                 mfupa                   moyo        mdomo
Munda                   mgongo                          msuli                     mshipa      mundi
Mkundu                mtulinda                         mguu

Majina ya vitu/maumbile
Mlima                 mto                                msitu                      mwamba          mwezi
Mwaka                msimu                          muhula                    mkeka               mkoba   
Mlango               mkebe                            mwamba                  muhula            mchi
Mkate                  mshale                           mpira                      mtego              
Viambishi majina katika ngeli ya U-I
  1. m-mi       mifano
                 mti-miti
  1. mu-mi      muhula-mihula
                 muwa-miwa
  1. mw-mi      mwamba -miamba

NGELI YA KI-VI
Ngeli hii inahusisha baadhi ya sehemu za mwili ;
Kichwa                       kisogo                kisigino                       kiganja                 kiuno
Kiwiliwili                   kifua                   kibofu                         kinywa              kiwiko
Kidole                         kipaji.
Majina ya vyomba/vifaa
Kikombe                     kisu                    kinu                             kifaru                 kiboko
Kioo                            kiberiti               kiberenge                    kitabu                 kichana
Chandarua                   choo                    chakula                     kinanda                 kitanda
Kiti                              kijiko                    kikapu                      
Majina yote ya Kiswahili katika hali ya udogo
Wastani                     udogo                                    wastani                           udogo
Nazi                           kijinazi                                 kidole                               kijidole
Kikombe                    kijikombe                             gari                                   kijigari
Mtoto                         kijitoto                                  mpira                               kijipira
Mti                             kijiti                                      mbwa                               kijibwa
Shati                           kijishati                                sindano                             kijisindano

NGELI YA LI-YA
Husheheni majina ya mazao ya mimea.
Mifano
Hindi                          haragwe                          chungwa                             tini
Buyu                          pera                                 nanasi                                 kanju
Tango                        peasi                               dafu                                     parachichi
Ua                             bibo                                 tomoko                               embe
Fenesi                       boribo                              limau                                  chenza
Tongonya                izu                                    tikiti                                    bungu
Baadhi ya viungo vya mwili
Jino                         bega                                 jicho                                      pafu
Sikio                       figo                                 kalio                                       goti
Kwapa                     tumbo                             ini                                          paja
Titi                          kende                              tombo                               
Majina ya Kiswahili katika ukubwa.
Wastani                                                      umoja                                       wingi
Mtu                                                             jitu                                          majitu
Mbwa                                                         jibwa                                      majibwa
Jicho                                                          jijicho                                     majijicho
Redio                                                         jiredio                                     majiredio
Unyasi                                                      jinyasi                                      majinyasi
Nomino za dhahania
Wazo                                                        swali                                        neno
Shauri                                                       pigo                                        tangazo
Jambo                                                        jibu                                       jambo
Jibu                                                           jina                                        jinni
Zimwi                                                      tokeo                                     pengo
Ombi                                                        penzi

                              Vitu
Tawi                                                       duka                                         jamvi
Shamba                                                   jiko                                           yai
Jiwe                                                        figa                                          jifya
Daraja                                                     darasa                                       jipu
Gunia                                                      jumba                                       boma



Ngeli ya I-ZI
Majina ya ngeli hii huwa hayabadiliki katika umoja na wingi
Baadhi ya nomino ya ngeli hii ni zile zilizokopwa kutoka lugha zingine.
Mifano;
Shati                                soksi                          lori                         basi
Klabu                               komputa                     televisheni           redio
Kalenda                            penseli                       shule                     eropleni
Shilingi                            skuli                            tai                        baiskeli
Kamera                             geti                              senti                     wiki
Kioski                   
Majina mengineyo
Sabuni                             nyumba                      ndizi                     karata
Ngoma                            ngazi                           nguo                     ndoo
Kalamu                            kengele                      nundu                     shida
Taa                                 chupa                           rununu                  runinga
Kufuli                           saa                                nazi                         chaki
Habari                             pikipiki                         sahani                   nyama
Karatasi                           samani                         pua                          dawa

Upatanishi wa kisarufi
Viambishi ngeli
Umoja          ‘I’
Wingi            ‘Zi’
Mifano
Kalamu yangu imepotea .          kalamu zetu zimepotea.
-a unganifu
Umoja   ‘ya ‘
Wingi        ‘za’
Sabuni ya mama imeanguka,
Sabuni za kina mama zimeanguka
Virejeshi
Umoja ‘yo’
Wingi     ‘zo’
Vimilikishi
Nafsi                   umoja            wingi
1                          yangu              zetu
2                          yako                zenu
3                          yake                 zao
Matumizi
Tai hii ni yangu.           Tai hizi ni zetu.
Redio tangu imeharibika               redio zetu zimeharibika

Ngeli ya U –ZI
Viambishi majina
u-nd                  u-ny  u-nj
u-mb                 w-ny
u-©
u-nd
ulimi          ndimi                uele- ndwele                   udevu –ndevu
udifu     -ndifu

u- ©
ukuta-kuta          ukucha-kucha                     ukebe-kebe                       uteo-teo
ufagio-fagio          ufunguo-funguo               ufalme-falme                     utambi-tambi
unyasi-nyasi          ukurasa-kurasa                  ubeti-beti                          unywele-nywele
ukumbi-kumbi
u-ny
uzi-nyuzi                ua-nyua                           ufa-nyufa                          uwanja-nyanja
ungo-nyungo           uwaya-nyaya                   uta-nyuta                           uso-nyuso
undu-nyundu              uti-nyuti
u-mb
ubinda-mbinda              ubavu-mbavu
ubati-mbati                  ubawa-mbawa
w-ny
wembe-nyembe                wimbo-nyimbo                   waraka-nyaraka
waya-nyaya                    wanja-nyanja                       wayo-nyayo
             wadhifa-nyadhifa            wanda-nyanda
                      Upatanishi Kisarufi
       Viambishi ngeli
Umoja ‘U’          wingi ‘zi’
     -a unganifu
Umoja ‘wa’           wingi   ‘za’
           Vimilikishi
Nafsi                  Umoja                  wingi        
1                     wangu                     zetu
2                     wako                       zetu
3                     wake                        zao
            Viashiria
                    Karibu                  mbali kiasi                     mbali            
Umoja          huu                        huo                                 ule
Wingi            hizi                        hizo                                 zile
                    Mifano
Waya wa umeme umekatika.
Nyaya za umeme zimekatika.
   Viambishi ngeli.
Matumizi
Uzi umekatika.
Nyuzi zimekatika.
a-unganifu
waya wa umeme umekatka.                    Nyaya za umeme zimekatika.
Uso wa dada umerebeshwa .                   Nyuso za kina dada zimerembeshwa.
Viashiria
Wembe huu umekatika.         Nyembe hizi zimekatika.
Virejeshi
‘o’-rejeshi
Umoja       ‘o’                             Wingi          ‘zo’
Amba rejeshi
Umoja         ambao                       wingi         ambazo
Uzi ambao ulikatika ni huu.                        Nyuzi ambazo zilikatika ni hizi.
Ulimi ambao uliuma umepona.               Ndimi ambazo ziliuma zimepona.
Mazoea/desturi
Uzi ambao hukatika huwa huu.
Nyuzi ambazo hukatika huwa hizi.
Ulimi uumiao hupona –                Ndimi ziumazo hupona.
Uzi ukatikao huwa huu.                Nyuzi zikatikazo huwa hizi.
  Vivumishi vya pekee
-enye
wenye
zenye
-enyewe
wenyewe
zenyewe
-ingine
mwingine
zingine
-ingine-o
mwingineo
zinginezo
-ote
wote
zote
o-o-te
wowote
zozote


Matumizi
Ukuta mwingine umeanguka.                            Waya wote umekatika.
Kuta zingine zimeanguka.                                  Nyaya zote zimekatika.
Ubawa wenyewe umeumia.                                Nipe uzi wowote.
Mbawa zenyewe zimeumia.                                 Tupe nyuzi    zozote.

Ngeli ya U-YA
Nomino za ngeli hii huchukua viambishi awali ‘u’    na ‘ya’ katika upatanisho wake wa kisarufi. Kiambishi cha umoja ni u- na cha wingi ni ma- (viambishi majina)
Ulezi-malezi                 uzuri –mazuri               upana-mapana         ukubwa  -makubwa
Upendo -mapendo        uzinduzi-mazinduzi      ubongo-mabongo         uovu-maovu
Ubawa-mabawa           uvutaji-mavutaji             uwele-mawele               uboga-maboga
Upatanishi kisarufi
Ulezi huu utamfaa mtoto –malezi haya yatawafaa watoto.
Uzuri wa mkakasi ndani yake kipande cha mti. –mazuri ya mikakasi ndani yao vipande vya miti .   
Ubele ule unavutia .-mabele yale yanavutia.
Virejeshi
Ukubwa uliozidi una hatari – makubwa yaliyozidi yana hatari .
Ukubwa ambao umezidi una hatari. Makubwa ambayo yamezidi yana hatari.
Ukubwa uzidio huwa hatari.- makubwa yazidiyo yana hatari.
Vivumishi vya pekee.
                                Umoja                                wingi
-enyewe                      wenyewe                       yenyewe
-enye                            wenye                          yenye
-ote                               wote                             yote
-ingineo                        mwingineo                    mengineyo
-o-o-te                          wowote                          yoyote
-ingine                          mwingine                      mengine

  
Ngeli ya I
Ina majina  ya nchi .
Mifano
Kenya                          Tanzania                            Uhabeshi                      Unguja
Misri                            Bukini                                  Uswizi                   Marekani
Visiwa vya ngazija        Uganda                              Bukini                    Ushelisheli
   Majina ya miji
Nairobi              kampala                                 Dar –es-salaam                   Kisumu Mombasa
Majina ya masoko /vijiji
peponi                            Katito                                     kahawa                   Butangi   
Mabara              Butangi   
Afrika      uropa           Asia         Amerika Kaskazini            Amerika kusini
Australia                
Majina ya madini
Dhahabu       Almasi     Shaba          Fedha            kiberiti                   vito        lulu        
Risasi         chuma          yakuti         
Majina mengine
Chumvi          sukari                  chai      kahawa                 ngano         petrol             damu           pizeli              baridi               afyuni    poda                       kaaba           sufu             sarufi    Adhuhuri
Sufi  ni kitu kama pamba kinachotokana  na tunda la msufi kinachoweza kutiwa kwenye magodoro .
Sufu –manyoya hasa ya kondoo yanayotengenezwa nyuzi ambazo hutumiwa kutengenezea nguozinazoleta joto mwilini.
Samli –ni mafuta yanayotokana na maziwa ya wanyama kama vile ng’ombe , ngamia au mbuzi yanayotumiwa kupika.
Shahamu- mafuta ya mnyama au samakiambayo aghalabu hutengenezwa sifa ya kupaka katika chombo cha baharini au kwenye mbao ili kuziimarisha na kuzura kuliwa na wadudu.
-mafuta yanayopatikana kwa mnyama aliyenona.
Kaaba-jumba takatifu lililoko Maka ambalo waislamu hulielelea wanaposwali na hulizunguka wakati wa kufnya ibada mojawapo ya Hija.
Afyuni –kileo aghalabu kidongo kinachotengenezwa kwa utomvu wa  mmes Fulani,kasumba ,majuni.
Kiambishi ngeli ni ‘I’
Mifano
Damu ilimchirizika alipokatwa.
Sukari imemwagika barabarani.
Mji wa Nairobi i Kenya.
-a unganifu huwakilishwa na ‘ya’
/i/+/a/=ya
Asali ya nyuki huwa tamu sana.
Kahawa ya mfanyabiashara Yule imetoweka.
Vimilikishi
Petrol yangu imetoweka.               Safu yake ataijaza mtoni.
Siigawi samli yangu.
Virejeshi
Kenya ni nchi ambayo inapendeza.
Petroli iliyomwagika ni ya gari.
Ngeli ya u
Nyingi za nomino hizi ni zile zisizoweza kuhesabika kwa mfano;
Ugali            udongo         wali         wino          umande            uji      
Nyingine za dhahania (zinazorejelea hali tunayohisia kuwapo ingawa hazishikiki)
Umaskini               utoto         ujinga               wepesi          umeme         uchawi
Wema                        ulaghai                  uhodari       ushindi       utajiri         uchoyo    utoto
Werevu                   uwezo                      uchache        umoja       uganga             wokovu      uume
Ujana                      ukarimu                   uzito              usingizi     wingi               ushirikina      wivu                        ulafi                         uke
Upatanishi kisarufi
Viambishi ngeli ni ‘u’
Ugali ule ni mtamu.
Vimilikishi
  Utajiri wetu umetufaa.                               Wema wangu umeniponya.
 -a unganifu  (u+a=wa)       ni wa
Ugonjwa wa ukimwi ni hatari sana.
Virejeshi
Udongo unaofaa ni huu.                           Uji ambao umemwagika ni wangu.
Uchawi aushirikio hautusaidii.                
Vivumishi vya pekee
Uji wenyewe umemwagika.                   Nipe wino wowote      usingizi wote umeisha.
Werevu mwingine hausaidii.                  Nipe ugali mwingineo.
 

Maoni 43 :

  1. mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm

    JibuFuta
  2. Mungu uko katika ngeli gani?

    JibuFuta
  3. woooooooioooow😁😁😘😘😍😍

    JibuFuta
  4. Nimejifunza mengi kupitia hii. Ahasante Sana kwa kunielimisha ngeli.

    JibuFuta
  5. Tafadhali nitumie majina ya nomino zilizo katika ngeli ya li-li

    JibuFuta
  6. KWA nini hamzungumzii ngeli inayohusisha nebo vita?

    JibuFuta
  7. Haujaonyesha jua iko katika ngeli gani??????

    JibuFuta
  8. Asanteni sana
    Hii mtandao wenu umenisaidia👍👍👌👌👏👏

    JibuFuta
  9. Pa Ku mu tafathali

    JibuFuta
  10. Pamba iko katika ngeli gani

    JibuFuta
  11. Bora zaidi

    JibuFuta
  12. Ngeli ya uzuri ni

    JibuFuta
  13. Simu iko katika ngeli gani?

    JibuFuta
  14. Nitumie nomino katika ngeli ya Li Li

    JibuFuta
  15. Neno kiswahili liko katika ngeli gani

    JibuFuta
  16. Neno maji ipo katika ngeli ya?

    JibuFuta
  17. Malaika iko kwa ngeli gani

    JibuFuta
  18. neno jifya liko ngeli gani

    JibuFuta
  19. Pigo liko katika ngeli ya

    JibuFuta
  20. Nambari iko katika ngeli ya????????????

    JibuFuta