AINA ZA MANENO

AINA ZA MANENO

Lugha ya Kiswahili ina aina nane kuu za maneno;

Nomino{N}

Vitenzi{T}

Viwakilishi {W}

Vivumishi{V}
Vielezi{E}

Vihisishi{I}

Vihusishi{H}

Viunganishi{U}

1.nomino /Jina{N}

Ni neno linalotaja mtu ,kitu, mahali, mnyama au hali

Mifano

Njaa-hali               wema-hali          ukorofi –hali           Nahomi-mtu           Nyabondo-mahali      kalamu-kitu

Tai-mnyama         gari-kitu             marekani-mahali     mkulima-mtu    uzembe-hali                  Bramwel-mtu  

2.vivumishi{V}

Ni maneno yanayoharifu kuhusu nomino au kiwakilishi.

Mifano

Wanafunzi wa Kenyatta ni wangwana.

       N          V        N         T       V          

Msichana Yule mrembo ana miguu mizuri.  

    N            V          V           T     N           V      

3.vitenzi {T}

Kitenzi ni neno linaloonyesha jambo linalotendwa,lililotendwa na litakalotendwa.

Kitabu changu kimeteketea     

   N           v               T         

4.Vielezi{E}

Ni maneno yanayoharifu kuhusu vitenzi. Hueleza jambo limefanywa lini wapi ,vipi na kwa kiasi gani.

Kwa mfano

Alikimbia .

Vipi? Haraka/kasi

Wapi?uwanjani/barabarani?

Lini?juzi/leo

Kiasi gani? Mara saba /mara nyingi

Alitembea polepole akielekea shuleni.

T                      E               T               E

Alimnyemelea kipaka akamwangusha  pa!

 T                         E         T                        E

5. Viwakilishi

Ni maneno yanayotumiwa kama kibadala cha nomino.

Mifano

          A                                            B

    Seth ni mrefu,                      yeye ni mrefu./Yule ni mrefu/mimi ni mrefu..

    Kitabu kimepotea                hicho kimepotea./kimepotea.  

   Nairobi inapendeza             inapendeza./pale panapendeza/kule kunapendeza.

Tanbihi- maneno yaliyopigwa mstari upande wa B ndiyo viwakilishi.

6.Vihisishi{I}

Maneno yanoonyesha hisia.kwa mfano hisia za

Mshangao,furaha mshtuko ama za  amri

Hoyee! Tumeshinda!(furaha}

I

Lo! Kumbe alikuwa mwizi!{mshtuko}

I

7.Vihusishi{H}

Ni maneno yanayoonyesha uhusiano kati ya maneno.

Uhusiano huu unaweza kuwa wa mahali, wakati,kiwango au hali

Mifano

Maria ametembea

Mifano

Maria ametembea  hadi shuleni.

Gari limekwama  kando ya barabara,

Kuna mechi kati ya ManU na Arsenal.

Mifano ya vihusishi

Nje ya           karibu na           juu ya            ubavuni mwa         mvunguni mwa      chini ya         kati ya

Kutoka           mbele ya   usoni mwa        katika

8. Viunganishi{U}

Ni maneno yanayounga maneno,vifungu vya maneno, au sentensi.

Mifano

                           

kaka              kaka au dada

Dada            kaka ama dada

                    Kaka na  dada

                                        Baba anacheka  ilhali mama anaimba.

Baba anacheka.            Baba anacheka  naye mama anaimba.

Mama anaimba.           Baba anacheka huku mama anaimba.

Hukunpa chai               hukunipa chai wala maziwa

Hukunipa maziwa    

 Vivumishi

Ni maneno yanayoharifu kuhusu nomino au kiwakilishi

Aina za vivumishi

v.sifa             v.idadi             v.vimilikishi               v.vionyeshi/viashiria   v.majina

v. vya pekee        v.a-unganifu          v.virejeshi               v.viashiria vya kusisitiza       vi.viulizi

vivumishi vya idadi

hutaja idadi ya nomino husika . vipo vya aina mbili kuu;

vivumishi vya idadi maalum

vivumishi vya idadi jumla

mifano   mili,nane,saba,tisa                                                          wachache,wengi

                        nne, tano         idadi maalum                                baadhi                      idadi jumla

katika kuhesabu idadi 1,2,3,4,5 na 8 huambishwa lakini 6,7,9 na 10 haziambishwi.

Mifano katika matumizi

Ng’ombe mmoja amechinjwa.                      Madaftari matatu yameletwa.

Vitabu tisa vimepotea.                                  Ng’ombe saba wamenunuliwa.

Ni wagonjwa wachache waliotibiwa.           Magari mengi hayafai.

b)vivumishi viulizi

i.-pi?

hutumika katika umoja na wingi. Huambishwa viambishi ngeli.huhitaji kutambuliwa nomino kwa sifa zake.

NGELI	UMOJA	WINGI
A-WA	Yupi?	Wapi/wepi
KI-VI	Kipi?	Vipi?
I-ZI	Ipi?	Zipi?
Pa	Papi?
Ku	Kupi?
Mu	Mupi?
ya	Yapi?	Yapi?
U-ZI	Upi?	Zipi?
LI-YA	Lipi?	Yapi?

Tanbihi: lazima itumiwe na alama za kulizia.

matumizi

Kiti kipi? Kimevunjika?

Gari lipi? Limebingirika?

Maji yapi? Yamemwagika?

ii.ngapi

hutumiwa katika wingi pekee, huambishwa,huhitaji idadi.

Matumizi

Watu wangapi wamefika?               Magari mangapi yameharibika?          

Vitabu vingapi vimepotea?           Migomba mingapi imeanguka?

iii.gani

hakiambishwi!

Hutumika katika umoja na wingi

Nyumba gani imeteketea?-  Nyumba gani zimeteketea?

Gari gani limeharibika?    - magari gani yameharibika?

Maji gani yamemwagika?-  Maji gani yamemwagika?

c).vivumishi majina/nomino

ni majina ambayo hutumiwa kuvumisha majina.

Mifano

Batamzinga amechinjwa.                 Askarikanzu walimnasa.      Mama mzee ana mkongojo.

Watoto maskini wamelipiwa karo.     Mwanamke mlevi haheshimiwi.  

Mama mzazi alinitembelea shuleni.

d).vivumishi viashiria /vionyeshi

hujitokeza katika sura tatu; karibu,mbali kiasi, mbali

                        matumizi

Mtoto huyu analia.          Kisu hiki ni butu.           Ukuta ule unajengwa.    Jiko lile ni la nani?

Kusema huko ni kuzuri.  Mahali hapa ni pangu.

1. Vivumishi viashiria vya kusisitiza/kuthibitisha

Hutumiwa kutilia mkazo /kusisitiza juu ya nomino iliyotajwa.

Vya karibu

A-wa        yuyu huyu                PO      papa hapa           I-ZI       ii hii

                          Wawa hawa                                                                   zizi hizi

Vya mbali kiasi

Muundo wake huwa ni kiambishi ngeli na kirejeshi

LI-YA   li+lo=lilo       (hilo /hayo)          U-ZI          u+o=uo          (huo/hizo)    U-I  u+o=uo

             Ya+yo=yayo                                                 zi+zo+zizo                                i+yo=iyo

Vya mbali

Viashiria vya mbali huradidiwa

KI-VI                    kile   kile                     I   ile       ile           YA    yale yale       MU mle mle

                             Vile   vile

Matumizi

Gari lili hili ndilo liliibwa.                  Magari yaya haya ndiyo yaliibwa.

Amependezwa na weupe uu huu.        Wamependezwa na nyeupe zizi hizi.

Kitambaa kile kile ndicho kilipotea.     Vitambaa vile vile ndivyo vilipotea.

Mtoto atayanywa maziwa yayo hayo.   Watoto watayanywa maziwa yayo hayo

2. Vivumishi vimilikishi

Ni vivumishi vinavyoleta dhana ya kuwa na .Hubadilika kutegemea nafasi na hali ya umoja /wingi

Nafsi                   umoja           wingi

1                          -angu           -etu

2                          -ako            -enu

3                           -ake            -ao

                Sentensi

Mtoto wangu amepita mtihani.           Watoto wetu wamepita mitihani.

3. Vivumishi vya sifa

Ni maneno yanayoeleza tabia au jinsi nomino ilivyo auinavyoonekana. Huweza kuonyesha pia umbo la nomino au hali ya nomino.

Mifano;

Mzigo niliobeba ni mzito.     Mwanamke mnene amepita.

 Umeshindwakutatua jambo rahisi hilo.

Pana vivumishi vya sifa ambavyo huongezewa viambishi tofauti tofauti kutegemea ngeli inayohusika.mifano;

-embamba             -refu              -fupi             -zuri      -baya              -eusi           -ekundu

-eupe                      -nene             -bovu           -kali       -kubwa           -zito

Aidha pana vivumishi vya sifa ambavyo haviongezwi viambishi ngeli katika ngeli zote;

             Safi                          hodari          ghali            stadi       nadhifu             dhaifu

              Duni                        jasiri            rahisi

4. Vivumishi vya a-unganifu

Huonyesha hali ya umilikaji ,yaani kuna uhusiano wa nomino moja nay a pili.

Mfano;  mtoto wa mama.

Hapa pana uhusiano baina ya mama na mtoto ,yaani mama anammiliki mtoto.

Jino la pembe si jino.      Meno ya pembe si meno.

Njia ya mkato haifai.       Njia za mkato hazifai.

Mahali pa Juma ni hapa.

Mwahali mwa Juma nihumu.

Kwahali kwa Juma ni huku.

5. Vivumishi vya pekee

Huitwa vivumishi vya pekee kwa sababu ;

1. Kila kimoja huwa na matumizi mengine ya pekee zaidi ya kuwa vivumishi ya nomino.huleta maana ya kipekee
2. Kila moja kina sheria za pekee katika upatanisho wa kisarufi. Vivumishi vya pekee ni hivi; -enye,-enyewe, -ote,-o-ote,-ingine na –ingineo

1. –enye     huonyesha dhana ya umiliki wa mali,tabia,sifa,hali au cheo.

              Huambishwa ,matumizi

           Mwanafunzi mwenye ukoma ameanguka.{hali}

            Nyumba yenye kuteketea ni yetu.{sifa}

               Meneja mwenyekiti amewasili. {cheo}

              Tajiri mwenye shamba ameondoka.{umiliki}

              Askari mwenye ukora amepatikana.{tabia}

Tanbihi :  -ennye ikifuatiwa na kitenzi ,sharti hicho kitenzi kiambishwe ‘ku’

Mfano  mtoto mwenye kucheza ameondoka.          Nyumba yenye kuteketea ni yetu.

2. –enyewe  

Hutumiwa kusisitiza/kutilia mkazo

Huambishwa

Mfanyikazi mwenyewe alikuwa mvivu.            Sikio lenyewe lilikuwa linauma.

3. –ote

Huleta maana ya ujumla yaani kuhusika kwa jambo au kitu kikamilifu.

Mifano

Mti wote umekatwa.          Kuchora kwote kulikuwa bure.

Shambani mote mlijaa.

4. –o-ote

Huonyesha kutochagua au kutobagua.

Huambishwa.

Chakula chochote kitanifaa ila sumu.

Ukuta wowote wenye ufa utabomoka.

5. –ingine

Huambiswa

Huleta maana ya ,sehemu ya,baadhi ya{ziada} au tofauti na.mifano

i.uteo mwingine unahitajika.{ziada}

ii.sikihitaji kitabu hiki nipe kingine.{tofauti na }

iii. wanafunzi wengine hawajawasili.{baadhi ya}

iv. pahali pengine pameharibika.{sehemu ya}

6. –ingineo

Huleta maana ya ziada

Mna ufa humu na mwingineo umo ukutani.{ziada}

Alipata ndimi za ng’ombe katika duka hili na zinginezo akapata kwenye duka lingine.

6. Vivumishi virejeshi

Ni viwili;

-o-rejeshi     na amba- rejeshi

Vivumishi hivi hutumiwa kurejelea nomino iliyotajwa katika hali ya umoja na wingi.

Amba-rejeshi huambishwa viambishi tamati pekee.

‘o’-rejeshi hutumika kama kiambishi awali hali kadhalika kama kiambishi tamati.Ikitumika kama kiambishi tamati huleta maana ya desturi/mazoea.

Mifano ya matumizi

Mtu ambaye anasifika ni huyu.             Watu ambao wanasifika ni hawa.

Kalamu iliyonunuliwa imepotea.           Kalamu zilizonunuliwa zimepotea.

Kalamu inunuliwayo hupotea.               Kalamu zinunuliwazo hupotea.

Vitenzi(T)

Kitenzi ni nenolinalodhihirisha jambo linalotendwa au kutendewa nomino.

Aina za vitenzi;

T.halisi       T.vikuu         T.visaidizi        T.vishirikishi      T.sambamba

1. Vitenzi halisi

Kitenzi halisi hudhihirisha kitendo mahususi katika sentensi. Aghalabu vitenzi halisi huchukua viambishi awali na viambishi tamati.

Mifano katika sentensi;

       Mimi ninalima shamba langu.       Sisi tunalima shamba letu.           

       Kikulacho ki nguoni mwako .       vimlavyo vi nguoni mwenu.

       Fumbo mfumbie mjinga.               Nimenunua samaki sokoni.

2. Vitenzi vikuu

Kitenzi kikuu ni kiarifu kinachobeba maana kuu ya sentensi . Huwezakujitokeza ikiwa sentensi ina vitenzi vingine.Aidha kitenzi kikuu huweza kutambulishwa kwa kiambishi awali ku-  mifano;

Anapenda kusoma.                           Babake atampeleka kusajiliwa shuleni.

                 T.kikuu                                          T.halisi         T.kikuu

Babake atampeleka shuleni.      Nilijaribu kumhimiza asome kwa bidii.

           T.halisi/kuu                        T.halisi     T.kikuu

Walijaribu kufanya kazi hiyo kwa bidii kubwa.

    T.halisi      T’kikuu

     c.     vitenzi visaidizi

kitenzi kisaidizi    ni kitenzi ambacho huandamana na kitenzi kikuu katika sentensi. Kawaida hutangulia kitenzi kikuu .Huchukua viambishi awali vya nafsi,wakati,virejeshi na vinginevyo,lakini havichukui viambishi tamati.

mifano

viambishi	T.kisaidizi	T.kikuu	Kitenzi halisi
A-li-	weza	kusoma	alipoamka
Tu-me-	kwisha	wasili
A-me-	kuja	kutuzuru	tunapoishi
I-li-	bidi	tusome
Wa-li-	kwenda	kutembea	tulipofika
Tu-na-	enda	kucheza
Ni-li	wahi	kufika	ankokutaja
Ku-	ngali	kunanyesha
Ya-	pasa	tufike
Tu-li-	pata	kufika	alikotuelekeza
Ali-	taka	kutongoza	akakataa

Vitenzi hivi hudhihirisha sifa au hali inayorejelewa katika sentensi. Vitenzi visaidizi aghalabu huunda vitenzi vishirikishi.

3. Vitenzi vishirikishi

Ni ya aina mbili:

1.  Vitenzi vishirikishi vipungufu
2. Vitenzi vishirikishi vikamilifu

      Vitenzi vishirikishi vikamilifu huchukua viambishi vya nafsi na viwakilishi vya wakati. Ni          

        sawa na vitenzi visaidizi..

     Vitenzi vishirikishi vipungufu huwa havina viambishi vya wakati .vinachukua viwakilishi   

       Vya nafsi ama viambishi ngeli.

       Mifano :

1. ndi

Ndi+yeye=ndiye                  ndi+wao=ndio           ndi+sisi=ndisi        ndi+wewe=ndiwe

Ndi+nyinyi=ndinyi               ndi+mimi=ndimi

Sentensi

Wewe ndiwe msemaji wetu.        Sisi ndisi tuliyempiga yeye.        Sisi ndisi tuliompiga ninyi.    

2. Ni/si

Wewe ni msemaji wetu           Maria ambaye ni msichana mrefu amenichekesha.

3. Viambishi ngeli

Vitabu vi juu ya meza.      Soksi zi sandukuni mwangu.           Mwalimu yu darasani.

4. Vitenzi sambamba

Matumizi ya vitenzi viwili huwa pamoja ili kutoa maana moja kamili ya kutupatia muundo wa vitenzi sambamba.Muundo unaweza kuwa vitenzi visaidizi na vitenzi halisi au vikuu, mifano.

Amekuwa akiimba.           Sijaenda kumtembealea tangu atoke marekani.

Tumeweza kuona picha ya rais wetu.

Amekwisha kusoma  kitabu hicho mara tatu.

VIWAKILISHI

Ni neno linalotumiwa kama kibadala cha nomino katika sentensi.

Aina za viwakilishi;

1. Viwakilishi vya nafsi

Ni vya aina mbili;

1. Viwakilishi nafsi huru

Nafsi	umoja		wingi
	huru	tegemezi	huru	tegemezi
1	mimi	Ni-	sisi	Tu-
2	wewe	u-	ninyi	m-
3	yeye	a-	wao	Wa-

2. Viwakilishi nafsi tegemezi/ ambata

Sentensi

Anacheza uwanjani.             Wanafinyanga viungo.       Sisi tunasoma.

2. Viwakilishi vya ngeli

Hurejelea ngeli katika tungo.(sentensi)

ngeli	viwakilishi	matumizi
KI	Ki	Chake kimepotea.
VI	Vi	Vyao vimepotea.
U	U	Wake umepotea
ZI	Zi	Zao zimepotea.
LI	Li	Limeharibika
YA	ya	yameharibika

3. Viwakilishi vya pekee

Ni sita;

-enye         -enyewe         -ingine       -ingineo        -ote      -o-ote

(i)  –enye

Huonyesha sifa .

Huonyesha umiliki

Huonyesha cheo/hali

Mifano

Mwenye macho haambiwi tazama.

Mwenye nguvu mpishe.

Penye nia pana njia.

Penye budi hubidi.

Mwenye pupa hadiriki kula tamu.

(ii)  -enyewe

Hutmiwa kusisitiza.           

Chenyewe kimepotea.           Yenyewe yamemwagika

Mwenyewe anakula.              Penyewe pametoboka.

(iii)  -ote

Huonyesha ujumla(ujumla wa kitu)

Mifano

Wote wamekaribia.          Yote yamemwagika.       Sote tumefika .

Nyote mmekaribishwa.

Matumizi ya ‘po’

1. Huonyesha mahali maalum/ pahali panapodhihirika.

Matumizi

Anapoenda hapafai.             Alipo si pake.

2. Huonyesha wakati

1. Wakati hasa /hususan/maalum

Anapolia nahuzunika.               Walipoondoka tulifurahi.

Tulipofika hatukuwapata.

2. Mazoea/desturi

Waondokapo sisi hufurahi.         Tufikapo huwa hatuwapati.

Aliapo    huhuzunika.

3. ‘po’ ya o-rejeshi

Lazima ihusishwe na ngeli ya pahali {maalum}

Mfano

Panapopendeza ni pale.      Paliponivutia ni Ushelisheli.

Palipolimwa hapafai.

NOMINO(N) JINA

Ni neno linalotaja mtu,kitu,jambo Fulani,mahali,mnyama n.k

       AINA ZA NOMINO

1. Nomino maalum/pekee
2. Nomino za kawaida
3. Nomino za jamii
4. Nomino za wingi
5. Nomino za dhahania
6. Vitenzi nomino/vitenzi jina

1. Nomino za pekee/maalum

Ni nomino za vitu watu walio na maumbile tafauti, yaani majina husika yana upekee yake.

Hutaja kitu kwa kutambulisha waziwazi kwa jina au majina yake kamili.

    Aina za nomino za pekee

1. Majina ya watu; Ethel,Amoth,Embo,Shadi,Seth,Joy
2. Majina ya miezi : Oktoba, Februari ,Septemba
3. Majina ya siku; Jumapili, Alhamisi, Ijumaa
4. Majina ya mahali: Nairobi,kisumu, Narok
5. Majina ya masomo;Kiswahili,Sayansi,Fizikia,Kifaransa
6. Majina ya milima: Mlima Kenya ,Mlima Elgon,Mlima Longonot,Kilimanjaro
7. Majina ya mito na maziwa;      

Mito;nzoia ,nile.tana,Zambezi,

Ziwa ;Victoria,Magadi,Nakuru

8. Nomino za vitabu,magazeti,majalada na machapisho k.m Kiswahili Kitukuzwe,Chemchemi za Kiswahili,Bibilia Takatifu,Kamusi ya Kiswahili sanifu,Taifa leo.

2. Nomino za kawaida/nomino  jumla

Hutaja kitu bila kutambulisha katika jina halisi.

Aghalabu hupatikana katika umoja na wingi k.m ;baiskeli,kalamu,kiti,dawati,sabuni ,mti,chupi,soksi,nguo,karatasi,darasa,mlango,tai,suruali,kiatu,sweta,sakafu,dirisha,chaki,ukuta,paa n.k

3. Nomino za dhahania.

ni nomino zinazotaja hali,sifa ama matendo ya watu .Ni nomino za kufikirika tu,ni vitu/hali visivyoonekani wala kushikika. Mifano-uhai, utu,ujinga,werevu,hekima,ugonjwa,sauti,uchoyo,wema,wovu,uhodari,njaa,shibe,utamu,upole,ukali,usanii,ufisadi,upendo,uzee,ujana,utoto,ulemavu,uzima,uzembe,majaliwa,

harufu,hewa n.k

4. Nomino za jamii/makundi

Hutaja vikundi kadha vya viumbe ama vitu .Nomino moja huwa hutaja jumuiya ya vitu vyenye sifa moja.Nomino hizi hazirejelei kitu kimoja bali hurejelea kundi la watu au vitu.

Mifano

Darasa la wanafunzi           bunge la wanasiasa            kicha cha funguo    bunda la noti

Mlolongo wa magari          msafara wa ngamia            thurea ya nyota       tita la kuni

Kikosi cha wanajeshi         kikikosi cha askari              bunda la ngozi/karatasi/magazeti Safu ya mlima                    baraza la wazee                   robota la pamba

Mkunga wa ndizi                shungi la nywele                 jozi  la viatu/soksi/karata/glavu

Kilinge cha wachawi         kilinge cha waganga            umati wa watu

5. Nomino za wingi

Nomino hizi haziwezi kuhesabika wala kugawika katka umoja ama wingi. Hatuwezi kizitenga katika vitengo vya hesabu bali hubaki katika hali moja tu.

Mifano

Maji             machozi           maziwa         mate            sharubati        sukari        mchanga

Uji                chai                  chumvi         wino            damu             soda           moshi  

Mafuta         marashi             unga              manukato  

6. Vitenzi nomino/majina

Ni nomino ziundwazo kutokana na vitenzi. Huwa na umbo la kitenzi lakini hutumika kama nomino.

Kuimba kwa Juliani kulituvutia.

Kulala kwa mtoto kumenitia wasiwasi.

Kustaafu mapema kunatatiza.

                                         VIELEZI

Vielezi ni maneno yanayoharifu kuhusu kitenzi,kivumishi ama kielezi kingine. Mifano,

Anatembea polepole.

Maria ni mrembo sana.

Alilima vizuri sana

Aina za vielezi

1. Vielezi vya namna/jinsi.

Ni vya aina sita hivi:

 Vielezi namna viigizi      vielezi namna ala/vitumizi      vielezi namna vikariri

 Vielezi namna mfanano  vielezi namna hali                   vielezi namna halisi

• Vielezi vya namna ala/kitumizi

Huonyesha kifaa au ala iliyotumika kufanikisha kitendo ,aidha hutambulishwa kwa mtumizi ya ‘kwa’ namna kwa ala ama kitumizi kutajwa.

                          Mifano

              Amekata nyama kwa msumeno.

              Zamani watu walienda Ulaya kwa meli.

              Majambazi waliotuvami kwa bunduki wametiwa mbaroni.

• Vielezi vya namna viigizi

Hivi hutoka kwenye tanakali za sauti. Hufuatiliza sauti za vitendo vinavyotendeka. Mifano;

Mawe yalibingiria bingiri bingiri toka mlimani.

Amemaliza chakula chote fyu!

Alianguka tifu! Mchangani.

Alilia kwi kwi kwi baada ya kupata viboko vitatu.

• Vielezi namna vikariri

Hutokana na kielezi kimoja kurudiwa kwenye sentensi.

Mifano

Ametembea harakaharaka.

Njoo taratibu taratibu.

Aliondoka upesi upesi.

• Vielezi vya namna mfanano

Hutumiwa kulinganisha /kufananisha aghalabu uhusisha nomino za kawaida.Mizizi ya nomino husika huambishwa ‘ki’ mwanzoni.

Mifano;

Ki                    mzizi

Ki         +         paka  -  kipaka

Ki          +       sungura-  kisungura

Ki        +         tausi   -    kitausi

Ki         +         levi    -    kilevi

Matumizi ;

Amina ameondoka kinjiwa.           *   Amina ana miondoko ya kinjiwa.{v.sifa}

Simpendi kwa kula kifisi.                   Alimnyemelea panya kipaka kwa kigongo.

                             E.mfanano                                                E.mfanano    E.ala

• Vielezi vya namna hali

Huonyesha kitendo kilitendeka katika hali Fulani.

Mifano katika sentensi.

Alitoka mbio .                          waliimba vizuri.                   Alitembea taratibu.

Alimkaribisha kiungwana.        Ameyasema kinaganaga.

• Vielezi vya namna halisi.

Ni maneno ambayo awali ya yote hujitokeza kama vielezi.m.f

Asali ni tamu mno.                     Barabara imenyooka bar’abara.    

Awi  anampenda Risper sana.    Anapenda kutembea ovyo.

• Vielezi vya wakati

Huarifu wakati wa kutukia kwa jambo.Huweza kujitokeza katika sura mbalimbali kama vile;

1. Majina katika siku ;asubuhi ,alfajiri,jogoo la pili na jogoo la kwanza,macheo/matlai/mashariki,mafungulia ng’ombe,adhuhuri,alasiri,jioni,machweo,mchana,isha,usiku mkuu,usiku wa manane
2. Majira katika juma; jumatatu [jana], Jumanne[leo], Jumatano[kesho],alhamisi[kesho kutwa] Ijumaa[mtondo],Jumamosi[mtondogoo] Jumapili[juzi/kitojo]
3. Majira katika mwaka;

Masika – majira ya mvua nyingi za mfululizo katika ukanda karibu na ukweta.

Kupupwe-majira ya baridi yanayotokea katika miezi ya Juni,Julai na Agosti katika Afrika ya mashariki.

Vuli-majira ya mvua ngogondogo ambazo huja wakati pepo za kaskazini zianzapo kuvuma.

Kiangazi-majira ya mwaka wakati jua jua linapokuwa kali baina ya vuli na masika.

Mapukutiko-msimu baada ya majira ya kiangazi ambapo majani hunyauka na kuanguka na matunda yakawa .

Machipukpo-msimu baada ya kipupwe ambapo miti huotesha upya na majani na maua yakaanza kuchipuka.

Kusi-wakati katika mwaka ambao katika Afrika ya mashariki upepo huvuma  kutokea kusini aghalabu kati ya Aprili.

Mchoo-majira ya mvua ndogondogo kati ya Julai na Oktoba katika Afrika ya mashariki.

Kaskazi-msimu wa upepo unaovuma kutoka kaskazini kuelekea kusini na wenye joto hasa katika uwanda wa pwani.

4. Majira katika miaka.

Mwaka wa 2010

Mwaka wa 1994

Mifano katika sentensi

Tutaondoka kesho kutwa na tutarejea mwakani.

Nilizawa mwaka wa 1900

Paka alikunywa maziwa yetu jana.

Waliofika leo ni wanafunzi.

• Vielezi kiasi{idadi}

Hutuarifu kuhusu viwango vya utukiaji wa jambo. Jamno laweza tukia mara moja au mara kadha.

Vielezi kiasi ni vya aina mbili;

-Vielezi kiasi maalum

-Vielezi kiasi jumla

Mifano katika sentensi.

Aliimba mara tatu jana asubuhi.

Amenitembelea tena.

Nyumba hii imekarabatiwa upya.

Sanasana anachoweza ni kuua mende.

• Vielezi vya mahali

Hutuharifu kuhusu mahali kitendo hutukia.Huweza kujitokeza kama viambishi ama maneno kamili. M.f

Alienda huko jana.                      Nitarudi sokoni.                  Alimo mnapendeza.

Alijitosa katika mto yala jana.     Ametoka kwa Embo.